Project Tocqueville, Religie en Democratie
Religie en democratie: in Nederland anno 2019 lijken dit begrippen die op zijn best niets
met elkaar te maken hebben en op zijn slechtst elkaar maar moeilijk verdragen. De democratie draait gewoon door in onze geseculariseerde samenleving en wanneer religie in het nieuws komt, is het vooral vanwege de wrijving die zij oplevert met de moderne samenleving. Maar is dat niet een te beperkte blik?
Inderdaad: democratie zonder religie is als een vaasje zonder bloemen. De ziel ontbreekt. Een van meest inspirerende en grootste denkers over de moderne democratie, Alexis de Tocqueville, zag dat al. Als jonge twintiger reisde Alexis de Tocqueville met zijn goede vriend Gustave de Beaumont in de jaren 1831-1832 door het Amerika zoals het toen bekend was. Zijn conclusie was duidelijk: democratie kan niet zonder geloof. Dat geloof betekende in Amerika het christendom in al zijn varianten. Vergezocht?
In Amerika zag Tocqueville dat voor een goed werkende politieke democratie een sterke maatschappelijke democratie nodig was. Dat betekent actieve betrokkenheid en medezeggenschap van mensen over hun eigen maatschappelijke leefwereld en hun directe leefomgeving. Het betekent ook het bundelen van krachten in eigen maatschappelijke organisaties. Maatschappelijke democratie vormt een gezond tegenwicht tegen de politieke democratie en voorkomt in zijn ogen een te sterk uitdijend overheidsapparaat dat alles voor iedereen gaat regelen. Zonder een levendige maatschappelijke democratie staan mensen al snel als machteloze individuen tegenover een sterke staat; een staat die de vrijheid van de burgers voor hun eigen bestwil via een web van complexe regels met een fluwelen handschoen smoort.
Tocqueville zag in Amerika dat religie de belangrijkste factor was die de maatschappelijke democratie onderhoudt. Zij vormt als het ware de geestelijke ondergrond daarvoor. Zij voedt een geest van vrijheid, zij cultiveert innerlijke deugden en koestert onderlinge betrokkenheid van mensen op elkaar en op de publieke zaak.
Het beeld dat Tocqueville schetste van een samenleving zonder sterke maatschappelijke democratie, is voor onze tijd heel herkenbaar. In Nederland vormden de maatschappelijke organisaties uit de tijd van de verzuiling die door hun religieuze en levensbeschouwelijke achterbannen werden gelegitimeerd, een buffer tussen burger en overheid; hun ideologisch-religieuze identiteit bood gemeenschappelijke oriëntatie. Die tijd is voorbij en dat wordt door velen als bevrijdend ervaren. Wat kwam ervoor in de plaats? Een vaasje zonder bloemen?
Natuurlijk, de situatie van Amerika kunnen wij niet zomaar overplanten naar Amerika nu
ruim 150 jaar later, laat staan naar die van Nederland nu. Dat moeten wij ook niet willen. Kan religie in een pluralistische, geseculariseerde samenleving op een eigentijdse manier de betekenis vervullen die Tocqueville daarin herkende, en zo ja hoe? Zijn er geloofwaardige alternatieven? Wat precies was het in religie dat Alexis de Tocqueville als essentieel zag voor een vitale democratie? Pasklare antwoorden zijn niet voorhanden. Daarom is het van belang dat hierover discussie wordt gevoerd -over de eigentijdse raakvlakken van religie en democratie, over de betekenis van religie in de moderne samenleving en over de stand van de democratie zelf.
Het blog van het project Tocqueville, Religie en Democratie wil aan die discussie een bijdrage leveren en daarvoor een platform vormen.
* Deze bijdrage verscheen eerder op de site Tocqueville, Religie en Democratie (op 25 april 2019).
